Bedreiging en bescherming in een veranderend klimaat
Met een kustlijn van maar liefst 20.000 km heeft Frankrijk een grote diversiteit aan kustecosystemen: van kliffen, moerassen en duinen op het Franse vasteland tot mangroven en koraalriffen in de overzeese delen. In Frankrijk zelf bestaat de gehele kust grotendeels uit dynamische wilde duinlandschappen. Er zijn verschillen met de Nederlandse duinen, maar ook veel overeenkomsten.
Geografische verschillen
In mijn werkende leven heb ik de kans gehad om (bijna!) alle duinen van Frankrijk te bereizen: de uitgestrekte duinen aan de Atlantische en Noordzeekust, de smalle strandwallen van de Languedoc met daarachter lagunes, of de lage, bescheiden en gefragmenteerde duingebieden van Bretagne.
Door de vele geografische verschillen heeft Frankrijk een diversiteit aan duinmilieus, afhankelijk van beschikbare sedimenten en zandvoorraden, de richting en kracht van golfslag en wind, en de vegetatie. De Noordzeekust herbergt daardoor niet dezelfde plantensoorten als de kust van de Middellandse Zee. En langs de Franse Atlantische kust – meer dan 450 km lang – weerspiegelt het lokale klimaat zich in een palet van meer of minder zuidelijke planten.
Sommige landschappen zijn spectaculair door hun grootte, zoals de Dune du Pilat in Gironde of de landtong van Pointe d’Arçay in de Vendée. Andere zijn weer aantrekkelijk door hun geschiedenis, hun dynamiek of hun bijzonderheden, zoals de Pointe de Gatseau in het zuiden van Île d’Oléron, of de duinen met jeneverbesstruiken van Espiguette bij Le Grau du Roi.
Invloeden van de mens
De onherbergzame kustgebieden werden, net als in Nederland, in vroeger eeuwen vooral gebruikt voor begrazing en jacht. In de Kleine IJstijd (1300-1850) zorgden enorme zandverstuivingen voor grote mobiliteit van de kustduinen, waardoor het gebruik ervan afnam. Langs de hele Atlantische kust vermelden talloze kronieken uit de 18e eeuw het in onbruik raken van kerken en hele dorpen.
In 1801 begon men aan de kust van Gascogne duinen vast te leggen, iets wat vanaf 1810 nationaal werd uitgerold, om zo het zand te stoppen dat dorpen en bossen bedreigde. De hoge duinen van Aquitaine laten nog steeds de vorm van deze vastleggingen zien. Vanaf het begin van de twintigste eeuw werd de druk op de kust groter en zichtbaarder. De verstedelijking nam toe en de aanleg van spoorlijnen richting de kust ontsloot deze voor toerisme. Badplaatsen en havensteden groeiden, en snoepten steeds meer ruimte van de duinen af. Door de harde bebouwing direct aan de kust ontstonden hier en daar gevaarlijke situaties, en dit leidde in de jaren zeventig tot de eerste verdedigingswerken tegen de zee.
Natuurbescherming en samenwerking
Vanaf de jaren negentig werd het ecologische belang van de duinen duidelijk. Hun biologische rijkdom werd algemeen erkend. De status van natuurgebied leidde tot duinherstel, en de noodzaak om de duinen te beschermen werd al snel voor iedereen duidelijk. Zo herinner ik me dat iemand op Île d’Oléron me bestraffend aansprak omdat ik – voor mijn werk en in uniform – een hek overstak waar een bord stond met ‘verboden de duinvegetatie te betreden’!
De eenvoudige ‘hopen zand’ van vroeger veranderden in een onderzoeksobject voor veel wetenschappers en groeiden uit tot biodiversiteitshotspots van internationaal belang! Door meer kennis en Europese samenwerking met collega’s uit o.a. Nederland, België, Engeland en Spanje zijn we het bijzondere van de Franse duinen beter gaan inzien – met dank aan enkele grensoverschrijdende Natura2000-projecten! Dit heeft geleid tot ander duinbeheer. Dat is zeker nodig, want onze duingebieden worden bedreigd, vooral door klimaatverandering.
Toerisme
Ook toerisme en overbevolking zijn aan de Franse kusten een probleem: door al die vakantiehuizen en infrastructuur raken de duinen steeds meer versnipperd. En ze lijden onder de aantrekkingskracht die ze hebben op vakantiegangers. Intensieve betreding en het gebruik voor allerlei zogenaamde natuursporten kunnen de duinvegetatie ernstig schaden. Het Dune du Pilat – met 103 meter in 2023 het hoogste duin van Europa – verwelkomt jaarlijks ruim 2 miljoen bezoekers! Na de branden van zomer 2022[1] werd de toeristische infrastructuur aldaar snel herbouwd met parkeerplaatsen, strandslagen met trappen, campings, enzovoort. Een goede zaak voor de geleiding van de intensieve recreatie, echter niet goed doordacht wat betreft de onvermijdelijke duinerosie in de nabije toekomst.
Kusterosie
Een andere bedreiging houdt verband met de afname van de zandvoorraad door geomorfologische en klimatologische veranderingen. Dit tast de essentie van dynamische duinen aan. Waar zandige kusten eerst aangroeiden vanuit zee, zagen we in de jaren 2000 een omkering: vanaf toen verdween het zand juist uit de duinen richting zee. Oude verdedigingswerken tegen de zee hebben deze erosie vaak verergerd. Lokale overheden stellen daarom terecht vragen bij de vergeefse race om de kustlijn overal vast te willen leggen, vooral ook vanwege de exorbitant stijgende kosten daarvan. Sinds storm Xynthia in 2010 zijn Fransen anders over de kustlijn gaan denken. De negatieve gevolgen van de verstedelijking en de aanleg van harde verdedigingswerken aan de zandige kust zijn beter bekend. De stedenbouwkundige regelgeving is sindsdien ook aangepast. De onvermijdelijke sloop van gebouwen die aan eroderende kusten stonden, heeft enerzijds een enorme impact gehad op de bevolking, maar ook is het besef ingedaald dat het anders moet.
Veranderend perspectief
Niet alleen het publiek, maar ook de meeste Franse overheidsmedewerkers zijn anders tegen de kust aan gaan kijken. Waar zij eerst de winderosie in duinen wilden beheersen, zijn ze nu overgegaan op een aangepast beheer, waarbij rekening wordt gehouden met het terugtrekken van de kustlijn. Net als in Nederland wordt geëxperimenteerd met het toestaan van verstuiving en kusterosie. Pioniervegetaties krijgen zo weer een kans. Overstuiving met kalkrijk zand kan ook de effecten van atmosferische stikstofdepositie beperken. Uiteraard zijn deze ontwikkelingen alleen mogelijk waar de duinen breed genoeg zijn, wat niet meer overal het geval is.
Duinen wereldwijd
Beroepsmatig was ik in de gelukkige omstandigheid veel verschillende duinlandschappen te kunnen bezoeken – tot de duinen van het Franse eiland Miquelon, ten zuiden van Newfoundland in Canada aan toe. Nu als gepensioneerde natuurliefhebber ga ik nog steeds graag naar allerlei duingebieden, ook buitenlandse: gisteren Cape Cod in de VS, vandaag Schotse duinen van de Buiten Hebriden, en morgen… Uiteraard staan de Nederlandse duinen op mijn lijstje, evenals een paar Franse duinen die ik nog niet ken.
Wat is het toch heerlijk om duinliefhebber te zijn: ik houd van deze landschappen die voortdurend in beweging zijn, en die mij stimuleren tot nadenken!
Tekste en foto’s: Loïc Gouguet. Loïc was kustbeheerder bij het Office National des forêts (het Franse Staatsbosbeheer) en expert bij het Franse Ministerie van Landbouw. Van 2011-2023 coördineerde hij het multifunctionele beheer van de 380 km Franse staatsduinen.
Dit artikel verscheen in Duin. Wil je meer weten over de ontwikkelingen langs de Nederlandse kust? Word donateur en ontvang Duin voortaan elk kwartaal. Of vraag een gratis proefexemplaar aan.
[1] https://nos.nl/artikel/2436576-duizenden-campinggasten-geevacueerd-om-branden-bij-duin-bij-bordeaux
