Wat zijn strandwallen?
Hein Krantz en Wim ter Keurs – beiden bioloog – leggen uit wat strandwallen zijn, hoe deze zijn ontstaan, en waarom deze wallen van belangrijke waarde zijn. Hein vanuit cultuurhistorisch oogpunt en Wim vanuit de natuurkant. Zij stellen zich onderaan dit artikel aan ons voor. De kustlijn van Nederland is in duizenden jaren sterk veranderd. Na de laatste ijstijd is door afsmelten van de reusachtige landijskappen de zeespiegel ruim honderd meter gestegen. Door golf- en getijdenwerking ontstonden door zee opgeworpen zandbanken, de strandwallen. Zo gauw die wallen boven het hoogste zeeniveau uitkwamen, werden er duinen op gevormd. Daarom noemen we strandwallen ‘oude duinen’.
Hoe herken je een strandwal?
Strandwallen zijn langgerekte, uit zand gevormde verhogingen in het landschap. Ze lopen parallel aan de kust van Monster tot Bergen aan Zee. Ze zijn max. 600 meter breed, een paar meter hoog en worden onderbroken door rivieren. Later met veen opgevulde inzinkingen tussen strandwallen noemen we strandvlakten. Tussen Den Haag en Leiden zijn strandvlakten in gebruik als grasland, afgewisseld met elzen- en essenhakhoutbossen. Ten noorden van de Oude Rijn zijn veel strandwallen in de laatste eeuwen afgegraven voor bollenteelt en om te gebruiken als bouwzand.
Weetje: een strandwal is door de zee opgeworpen. Een duin is door de wind ontstaan.
Wanneer zijn strandwallen ontstaan?
Zo’n 5000 jaar geleden, toen de zeespiegel 15 centimeter per eeuw steeg, bereikte de zee zijn meest oostelijke punt en ontstond het strandwalsysteem. De oudste bewaard gebleven strandwal, waarop Wateringen, Rijswijk, Voorburg, Leidschendam en Voorschoten liggen, is een voorbeeld hiervan. Vroege bewoners van Nederland zagen in dat deze hoger gelegen gebieden zeer geschikt waren voor bewoning. Aan de langgerekte, elliptische vorm van de dorpen (Voorschoten, Sassenheim, Lisse en Hillegom) zie je hoe dorpen zich binnen de breedtegrenzen van de strandwallen ontwikkeld hebben. Kastelen zoals Duivenvoorde, Ter Horst, Teylingen, Brederode en oude kerken zijn alleen op strandwallen te vinden. De strandwal van Leiden naar Haarlem is in de 16e eeuw al afgegraven, er was zand nodig voor de uitbreiding van Amsterdam, Leiden en Haarlem. De weteringen waarover dit zand werd afgevoerd heten vaak Zandvaart of Zandsloot.
Weetje: De Laan van Meerdervoort in Den Haag ligt op een strandwal. De rijkere buurten in Den Haag vinden we op de strandwallen; de armere merendeels in de strandvlakten. De Haagse beek, die eindigt in de Hofvijver, loopt in een strandvlakte.
Waarom is het strandwallenlandschap zo belangrijk?
De karakteristieke opbouw van het strandwallenlandschap tussen Den Haag en Leiden is ongeschonden herkenbaar en uniek in Europa. Voor zover niet bebouwd, worden strandwallen tussen Den Haag en Leiden gekenmerkt door broedvogelrijke bossen van buitenplaatsen. Hoewel allemaal aangeplant, hebben strandwalbossen zich deels ontwikkeld tot natuurlijke bosvegetaties. Drogere bosvegetaties op de hogere delen en nattere vegetaties op de flanken. In het voorjaar zijn er vele soorten stinzenplanten te vinden, als sierplant ingevoerde en daarna verwildert. In de vochtige venige strandvlakten zijn bossen en graslanden ontstaan. De bossen zijn broedvogelrijk, voor wat betreft aantal soorten en broedparen. De graslanden zijn belangrijk als weidevogelgebied en als overwinteringsgebied. Boezemwateren die in de strandvlakten lopen (zijtakken van de Rijn) zijn belangrijk als paaigebied voor verschillende vissoorten, zoals karper, brasem, ruis- en blankvoorn.
Wat zijn de bedreigingen voor de strandwallen?
Tussen Den Haag en Leiden is een deel van het strandwalbos tot villatuinen geworden. Het merendeel van dit bos heeft zijn natuurlijk karakter verloren en dreigt zelfs zijn boskarakter te verliezen. Veel melkveehouders in het strandwallenlandschap houden met hun bedrijfsvoering van oudsher rekening met natuur. Ook doen zij met agrarische natuurverenigingen aan natuurbeheer. Toch vormt intensivering van boerenbedrijfsvoering een ernstige bedreiging voor weidevogels en hazen in de strandvlakten. Omdat weidevogels en hazen als soorten van open landschappen “storingsgevoelig” zijn, moeten strandvlakten niet verder recreatief ontsloten worden.
Weetje: In open landschappen vliegen vogels al weg, als je nog 100 meter van hen bent verwijderd. In een bos vliegt een vogel pas op 10 meter weg.
Hein is bijna 40 jaar bioloog en was directeur van Stichting Landschapsbeheer Zuid-Holland en van Stichting tot behoud van Particuliere Historische Buitenplaats. Hij heeft vanaf zijn studie onderzoek gedaan (en doet dat nog steeds) naar cultuurhistorie van het strandwallenlandschap m.n. tussen Den Haag en Leiden. Resultaten van dit onderzoek gebruikt hij voor cultuurhistorische onderbouwing van zijn inspanningen om het strandwallenlandschap als zodanig herkenbaar te houden. Sinds 2017 doet hij dit –samen met Wim- voor Stichting Duinbehoud. Wim en Hein begeleiden al 43 jaar een door Wim geïnitieerde vrijwilligersgroep, die een deel van het essen- en -elzenhakhout op de Horsten onderhoudt.
Wim is bijna 50 jaar bioloog en was 35 jaar hoofd milieubiologie aan universiteit Leiden. Hij deed onderzoek naar mogelijkheden van natuurbeheer op moderne melkveebedrijven. Een flink aantal onderzochte maatregelen wordt nu toegepast bij boerennatuurbeheer. Wim zet zich sinds de vijftiger jaren in voor behoud van het strandwallenlandschap tussen Den Haag en Leiden. In de negentiger jaren richtte hij, samen met Hein en agrariërs uit het strandwallenlandschap tussen Den Haag en Leiden, de agrarische natuurvereniging Santvoorde op. Hij zet zich sinds 2017 in namens Duinbehoud voor het strandwallenlandschap.
Samen sterk
Voorzitter van Duinbehoud, Piet Jonker: “Strandwallen zijn karakteristiek voor ons duinlandschap. Van oudsher zijn het plekken waar mensen graag wonen. Daardoor staat de landschappelijke waarde onder druk van verdere bebouwing en onnatuurlijk gebruik. Dit gaat ten koste van natuur (broedvogels, ecologische verbindingen) en de natuurgerichte wandelaars en fietsers. Het is geweldig dat ervaren en deskundige beschermers van het strandwallengebied als Hein en Wim zich bij Duinbehoud hebben aangesloten. Samen staan wij sterk!
